همیشه بهار (بخش سوم)

تأثیر تاریخهای مختلف کاشت در گیاهان دارویی

مهمترین عوامل مؤثر در رشد گیاهان، عوامل اقلیمی هستند و تغییرات اقلیمی تأثیر مهمی بر تولید و میزان ماده مؤثره گیاهان دارویی می گذارد و موجب کمبود یا افزایش این مواد می گردد. تاریخ های مختلف کاشت که در شرایط اقلیمی مختلف صورت گرفته و بدین لحاظ طول دوره رویش گیاه را تحت تأثیر قرار می دهند، نقش عمده ای در تغییر میزان تولید و مقدار ماده مؤثره گیاه خواهند داشت. با تأکید بر شرایط محیطی، تاریخ کشت، می تواند به عنوان عامل تعیین کننده ای که بیشترین تأثیر را در تولید ماده مؤثره گیاه دارا باشد، محسوب گردد. هدف از تعیین تاریخ کاشت، یافتن زمان کاشت رقم یا گروهی از ارقام مشابه یک گیاه است، به نحوی که مجموعه عوامل محیطی حادث در آن زمان برای سبز شدن، استقرار و بقاء گیاهچه مناسب باشد. عوامل مؤثر بر انتخاب تاریخ کاشت را می توان شامل عوامل اقلیمی و عوامل غیر اقلیمی مانند آفات و بیماری ها، علف های هرز، پرندگان و اقتصاد تولید دانست (شریعتی و قاضی شهنی زاده، 1376، شهیدی و فروزان، 1376). رعایت زمان مناسب کاشت باعث افزایش محصول می شود (حجازی،1379 ). آب و هوا از جمله عواملی است که تحت کنترل کشاورز نیست. برخی از روشهای زراعی مانند انتخاب تاریخ کاشت مناسب می تواند درکاهش اثرات آب و هوای نامطلوب بر عملکرد مفید باشد. در اکثر موارد، تأخیر در تاریخ کاشت چه در پاییز و چه در بهار، موجب کاهش عملکرد می گردد (آلیاری و شکاری، 1379 و عزیزی و همکاران، 1378). تاریخ کاشت نباید آنقدر زود باشد، که نقطه رویشی درمعرض خطر سرمازدگی قرار گیرد (شریعتی و قاضی شهنی زاده، 1379). تاریخ کاشت با توجه به دمای حاکم بر آغاز گلدهی نیز حائز اهمیت است. کاشت بسیار زود سبب سرمازدگی جوانه ها می شود (اسکاریس بریک و دانیلز، 1981). در اکثر بررسی ها، کاهش عملکرد با تأخیر در کاشت گزارش شده است (برکن هام، 1973، لوف،1960، مهرا، 1986 و رائول، 1989). تأخیر در کاشت موجب کاهش در تعداد بوته های استقرار یافته می شود (بوگت، 1990). تعیین مناسبترین تاریخ کاشت، تنها می تواند از طریق شناخت اقلیم منطقه، عوامل محیطی و ویژگی های ارقام با انجام آزمایش ها در هر منطقه حاصل گردد (آلیاری و شکاری، 1379). زمان کاشت باید برای یک منطقه و ارقام خاص دقیقاً تعیین شود (شانه چی، 1376).

در یک تحقیق در رابطه با اثر تاریخ کاشت بر عملکرد های کمی و کیفی گیاه رازیانه رقم شوروک شاری، تأثیر زمانهای کاشت متفاوت بر رشد و نمو و عملکرد دانه و مقدار اسانس رقم مذکور مورد بررسی قرار گرفت، نتایج نشان داد که زمان کاشت، تأثیر معنی داری بر خصوصیات رشد و نمو و همچنین کمیت و کیفیت ماده مؤثره رازیانه دارد (امید بیگی و همکاران، 1384).

برای بررسی تأثیر تاریخهای مختلف کاشت بر مراحل رشد و نمو و عملکرد ارقام گلرنگ بهاره آزمایشی در سال زراعی 81-80 در ایستگاه تحقیقات منابع طبیعی مرکز تحقیقات کرمان به اجرا در آمد. طول دوره از کاشت تا وقوع کلیه مراحل نمو شامل جوانه زنی، ساقه دهی، 50 در صد غنچه دهی، 100 درصد غنچه دهی، 50 درصد گلدهی، 100 درصد گلدهی و رسیدگی تحت تأثیر تاریخ کاشت قرار گرفت و با تاخیر در کاشت، کاهش یافت. اثر تاریخ کاشت بر ارتفاع گیاه، تعداد شاخۀ فرعی، تعداد طبق در بوته، وزن هزار دانه، وزن خشک بوته، عملکرد دانه و عملکرد گلچه معنی دار بوده است و تأخیر در کاشت باعث کاهش آنها گردید. تأخیر در کاشت موجب افزایش درصد پروتئین دانه و تسریع در کاشت، سبب افزایش در صد روغن دانه می گردد (کدوری و همکاران، 1382). در آزمایشی بر روی گیاهان دارویی در مقایسه کشت پاییزه و بهاره رازیانه، زنیان، انیسون و سیاه دانه در شرایط فاریاب و دیم که در طول سالهای 1376 تا 1378 و در مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی قزوین اجرا شد، اثر 4 تیمار کاشت پاییزه آبی، پاییزه دیم، بهاره آبی و بهاره دیم بر روی آنها مورد بررسی قرار گرفت. نتایج نشان داد که گیاهان فوق به فصل کاشت واکنش متفاوتی داشتند. رازیانه و سیاه دانه به علت استقرار بهتر در پاییز، مقاومت به سرما و شروع زودتر رشد بهاره، شاخ و برگ و وزن دانه بیشتر و عملکرد دانه بیشتری داشتند. در حالی که به علت از بین رفتن گیاهچه های زنیان و انیسون سبز شده در اثر سرمای زمستان، کاشت پاییزه آنها موفقیت آمیز نبود و در منطقه مورد تحقیق امکان کاشت این دو گیاه تنها در فصل بهار می باشد. تمامی گیاهان فوق در شرایط دیم عملکرد دانه کمتری در مقایسه با شرایط فاریاب تولید نمودند. اما در این خصوص نیز واکنش گیاهان متفاوت بود و کمترین کاهش عملکرد مربوط به گیاه رازیانه بود (اکبری نیا و همکاران، 1384).

به منظور بررسی و تعیین اثر تاریخ کاشت بر عملکرد و صفات مرتبط با آن در گیاه دارویی رازیانه آزمایشی در قالب طرح بلوکهای کامل تصادفی در سال زراعی 1380 در مزرعه دانشگاه آزاد اسلامی واحد اردبیل در چهار تکرار انجام گردید. در این بررسی سه تاریخ کاشت (15 فروردین، 30 فروردین و 15 اردیبهشت) در نظر گرفته شد. نتایج نشان داد که تاریخ کشت اول برتری قابل ملاحظه ای نسبت به دیگر تاریخ های کاشت داشتند. بیشترین بیوماس کل محصول مربوط به تاریخ کاشت اول به دست آمد و با تأخیر در کاشت ماده خشک کل کاهش یافت (قاسمی و همکاران، 1380).

در آزمایشی بذور آویشن برگ باریک در قالب طرح آماری اسپلیت پلات (کرتهای خرد شده) به صورت مستقیم در دو زمان مختلف (اسفند و فروردین ماه) و سه تراکم بر روی پشته ها و در سه تکرار کشت شدند. فاکتور زمان کاشت در کرتهای اصلی و تراکم کاشت در کرتهای فرعی قرار گرفتند. نتایج تجزیه واریانس داده ها نشان داد که اثرات تاریخ کاشت بر روی درصد سبز شدن، ارتفاع گیاه، سطح تاج پوشش، میزان محصول خشک و عملکرد اسانس در سطح یک درصد معنی دار گردید. زمان کاشت اواسط اسفند ماه بیشترین عملکرد محصول و عملکرد اسانس را تولید نمود (قربانزاده و همکاران، 1385).

به منظور بررسی اثر تراکم و تاریخ کاشت بر عملکرد و اجزاء عملکرد گیاه زیره سبز در شرایط دیم کرمانشاه، آزمایشی در سه تاریخ کاشت (12 و22 اسفند و 2 فروردین) در سالهای 1381 و1382 بررسی شد. عملکرد دانه تحت تأثیر اثر متقابل تاریخ و تراکم کاشت قرار گرفت. زود کاشتی باعث افزایش عملکرد دانه شد که به علت افزایش بیوماس تولیدی، تعداد چتر در بوته، تعداد دانه در چتر و ارتفاع بوته بود. شاخص برداشت و وزن دانه تحت تأثیر تراکم و تاریخ کاشت قرار نگرفتند (حیدری ذوله و همکاران، 1382).

بررسی اثرات تاریخ و تراکم های کاشت بر عملکرد کمی و کیفی آویشن باغی آزمایشی در مزرعه تحقیقاتی با استفاده از طرح فاکتوریل در قالب بلوکهای کامل تصادفی با سه تیمار و در سه تکرار انجام گرفت. تیمارهای مورد نظر شامل دو زمان مختلف کاشت، (اسفند و فروردین ماه) و سه تراکم بود. نتایج نشان داد که عملکرد وزن تر و خشک، عملکرد اسانس و درصد اسانس بین زمانهای کاشت تفاوت معنی دار داشت. در کاشت اسفند ماه بیشترین عملکرد محصول در سال اول و چین اول تولید گردید. به طور کلی درصد و عملکرد اسانس در تاریخ کاشت فروردین بیشتر از اسفند ماه بود که ناشی از تأثیر شرایط اکولوژیکی و اقلیمی بر رشد و نمو گیاه می باشد (یزدی و همکاران، 1385).

 

 تأثیر ارقام مختلف

به منظور بررسی اثر رقم، تراکم کاشت و نیتروژن بر روند رشد و وزن خشک گل های بابونه اصلاح شده رقم تترا پلوئید (Bodegold) و رقم دیپلوئید (Germania)، آزمایشی در سال 865-138 در مزرعه آزمایشی دانشکده کشاورزی دانشگاه فردوسی مشهد انجام شد. نتایج نشان داد که با افزایش مقدار کود نیتروژن، ارتفاع گیاه، قطر گل و درصد وزن خشک گل افزایش یافت. نتایج این مطالعه نشان داد که قطر گل، درصد وزن تر گل و عملکرد وزن خشک گل های ارقام با توجه به سطح پلوئیدیشان، در رقم تتراپلوئید به طور معنی داری بیشتر از رقم دیپلوئید بود (عزیزی وهمکاران، 1386).

به منظور بررسی اثر تاریخ کاشت شامل دو تاریخ کاشت (22 آپریل و 2 می) و تراکم بوته بر خصوصیات رشدی و عملکرد ارقام کم پر و پرپر گیاه همیشه بهار، آزمایشی در سال 1386 در ایستگاه تحقیقات کشاورزی اراک اجرا گردید. طول دوره رشد از کاشت تا برداشت تحت تأثیر تاریخ کاشت قرار گرفت و با تأخیر در کاشت کاهش یافت. اثر تاریخ کاشت بر ارتفاع، تعداد غنچه، سطح برگ و عملکرد دانه معنی دار بود و تأخیر در کاشت باعث کاهش آنها گردید، اما تأخیر در کاشت بر عملکرد ساقه تأثیر معنی داری نداشت. با توجه به نتایج به دست آمده اثر متقابل تاریخ کاشت و رقم بر صفات عملکرد برگ و ساقه معنی دار بود ولی بر عملکرد گلبرگ و بذر تأثیر معنی داری نداشت. اثر متقابل رقم و تراکم بوته بر روی صفات برگ، گلبرگ و برگ معنی دار و بر روی ساقه بدون معنی است. بر همکنش تاریخ کاشت، رقم و تراکم بر صفات عملکرد برگ، ساقه و گلبرگ معنی دار و بر روی عملکرد بذر بدون معنی بود (مهران راد و همکاران، 1386).

به منظور تعیین پتانسیل محصول همیشه بهار، آزمایشی در Chillan انجام گرفت. تأثیر چهار تاریخ کاشت و دو رقم در دو فصل رشد بررسی شد. تاریخ های کاشت شامل 4 ژوئن، 5 آگوست، 7 سپتامبر و 14 اکتبر 1998 بودند و رقم های استفاده شده، Resina و رقم محلی جمع آوری شده در ایالت نوبل بودند. همیشه بهار در این منطقه یک گیاه دو ساله می باشد. در اولین سال تولید، حداکثر محصول گلبرگ در تاریخ کاشت 4 ژوئن مشاهده شد. در دومین سال با گیاهان مشابه، تفاوتی بین محصول تاریخ های مختلف کاشت مشاهده نشد و میانگین گلبرگ خشک 3685 کیلوگرم در هکتار مشاهده شد. مجموع کل محصول دو فصل رشد، 4594 کیلوگرم در هکتار گلبرگ خشک بود.تفاوتی بین محصول دو رقم در دو فصل رشد مشاهده نشد. این مورد اثبات می کند که رقم های مورد آزمایش همیشه بهار می توانند در هر تاریخی از ژوئن تا اکتبر در Chillan کاشته شوند، بدون اینکه بصورت معنی دار تأثیری بر روی محصول دوسال اول تولید، مشاهده گردد (ماریسول و رزماری، 2003 ).

هشت واریته از همیشه بهار 1953- 1994 در دو موقعیت مختلف در اتریش کاشته شده بود. صفات مورفولوژیک (مانند گلدهی، وزن خشک گل ها، قطر گل ها و....) و نیز محتوای فارادیول -3- مونواسترل و تاراکساسترول با TLC بررسی شدند. با توجه به صفات مورفولوژیک، محیط زیست بیشترین تأثیر خود را بر روی تولید گل ها می گذارد. قطر گل ها، وزن خشک گل ها و محتوای فارادیول- 3 – مونواسترل از خصوصات پایدار می باشند (نوواک، 2005).

توجه به گل همیشه بهار به عنوان یک گیاه زراعی روغنی صنعتی از زمان کشف این که بذر این گیاه حاوی حدود 20 درصد روغن می باشد و روغن آن حدود 60 درصد کالندیک اسید دارد، رو به افزایش است. در آزمایش مزرعه ای نه رقم همیشه بهار مورد بررسی قرار گرفتند، نتایج نشان داد که بهترین رقم ها میزان محصول گل خشک بین 5/2-2 تن در هکتار تولید کردند. بیشترین میزان محصول از ژنوتیپ های زود رس حاصل گردید. میانگین روغن دانه، 3/16 درصد و بیشرین میزان آن 2/19 درصد بود. تأثیر تراکم گیاهی بین 10 و 80 گیاه در متر مربع بر روی نمو گیاه و تولید بذر نیز مورد بررسی قرار گرفت. تراکم گیاهی بر روی محصول تأثیر معنی داری داشت و در تراکم 40 بوته در متر مربع، بیشترین محصول حاصل شد (کرومک و اسمیت، 1998).

همیشه بهار یک گیاه دارویی است که مقادیر زیادی از کاروتنوئیدها را در گل های خود دارا می باشد. رنگ زرد مایل به نارنجی گل ها به میزان زیادی به دلیل وجود کاروتنوئید بوده و میزان تیرگی برگ به میزان رنگدانه ها بستگی دارد. محتوای کاروتنوئید در چهار واریته Double esteral orange،Radio extra selected،Bonbon aricot،Double esteral saune بررسی شده و محتوای کاروتنوئید در رقم های با گل نارنجی بیشتر بوده، واریته های گل نارنجی، مقادیر بالاتری از هیدروکربن ها را دارا بودند. رنگدانه های اصلی یافت شده شامل فلاوکزانتین، لوتین، روبیکزانتین، بتا کاروتن، لاندا کاروتن و لیکوپن بود. کشت رقم های نارنجی مخصوصاً هنگامی که هدف، استفاده از خاصیت دارویی این گیاه جهت حفاظت پوست می باشد، توصیه می شود (پینته آ و بل، 2003).

 

 نقش و تأثیر کود نیتروژن بر گیاهان دارویی

برخی از کودها فقط محتوی عناصر پر مصرف و یا تنها ریزمغذی ها می باشند. بعضی دیگر هر دو دسته را شامل می شوند. وجود رابطه مناسب بین ریزمغذی ها و عناصر پر مصرف محیط رشد و نمو یک گیاه، نه تنها باعث افزایش تولید محصول می گردد، بلکه مقاومت آنها را در برابر آفات و بیماری ها فزونی می بخشد. از مهمترین مواد تأمین کننده رشد و نمو گیاهان دارویی، کودهای نیتروژنی می باشند. نیتروژن از جمله موادی است که در تمام دوره های رشد و نمو گیاهان، مورد نیاز آنهاست. کودهای نیتروژنی تأثیر عمده ای در ساقه زایی، برگ زایی و جوانه زنی گیاهان دارند و به طور کلی رشد رویشی گیاهان را سرعت می بخشند. نیتروژن را به صورت کودهای مختلف (آمونیاکی، نیتراتی و یا آمیدی) در اختیار گیاهان قرار می دهند. تحقیقات روی ریحان نشان داده که در اثر کمبود این ماده، رشد گیاه کاهش می یابد. چنانچه کمبود شدید باشد، رشد گیاه متوقف می شود. در صورت کمبود نیتروژن، برگ های پائینی بوته، لیمویی یا نارنجی رنگ می شود و به تدریج سوخته و خشک شده و رنگ آن به قهوه ای روشن مبدل می گردد (امید بیگی،1384).   

نیتروژن جزء اصلی پروتئین بوده، بنابر این جهت رشد طیبیعی گیاهان به مقدار کافی مورد احتیاج است. نیتروژن عمدتاً اولین عنصر غذایی است که در مناطق خشک و نیمه خشک کمبود آن مشاهده می شود. این بدان دلیل است که مقدار مواد آلی که عمده ترین منبع ذخیره نیتروژن محسوب می شود، در این مناطق ناچیز است (ملکوتی، 1367).

عوامل خاکی نیز برای گیاهان دارویی اهمیت زیادی دارند. در بین عوامل مربوط به خاک، نقش عناصر غذایی از اهمیت بیشتری برخوردار است، زیرا این عوامل به راحتی قابل تغییرند و می توان با تغییر آنها، تغییرات قابل توجهی را در کمیت و کیفیت گیاهان دارویی ایجاد نمود. با توجه به توسعه روش های استخراج و اندازه گیری مواد مؤثره گیاهان دارویی و تکنیک های پیشرفته موجود، تحقیقات متعددی در مورد تأثیر عوامل محیطی، آب و کود دهی بر میزان تولید اندام های مورد استفاده گیاه دارویی و متابولیت های ثانویه موجود در حال انجام است. عناصر غذایی نه تنها در افزایش میزان محصول گیاهان دارویی همانند بقیه گیاهان مؤثرند، بلکه کیفیت محصول تولیدی را نیز تغییر می دهند. اصطلاح کیفیت را در مورد گیاهان دارویی می توان به میزان مواد مؤثره، نسبت اندام های ذخیره کننده مواد مؤثره به بخش های دیگر گیاه و در نهایت میزان عناصر سنگین مانند کادمیوم، سرب و روی و دیگر عناصر نسبت داد (امید بیگی، 1384).

عناصر غذایی با تأثیری که بر رشد رویشی و زایشی گیاهان دارند، به طبع باعث تغییراتی در عملکرد محصول می شوند و کمیت و کیفیت مواد مؤثره گیاهان را نیز تحت تأثیر قرار می دهند. علاوه بر این وجود خواص آنتاگونیسمی و سینرژیستی بین عناصر غذایی منجر به تغییر در جذب برخی از عناصر غیر ضروری برای گیاه می گردند که در اغلب اوقات این عناصر برای اسانس سمی و خطرناک می باشند. بنابراین توصیه کودی برای گیاهان دارویی، باید با در نظر گرفتن موارد فوق صورت گیرد، زیرا ممکن است یک تیمار کودی باعث افزایش محصول گردد، در حالی که میزان ماده مؤثره گیاهان دارویی را کاهش دهد و یا تغییر کیفی خاصی در اجزای متشکله مواد مؤثره ایجاد نماید که سودمند نباشد. یا یک تیمار کودی خاص باعث بهبود میزان محصول و میزان مواد مؤثره گردد، در حالی که میزان عناصر سنگین سمی مانند کادمیوم یا سرب و یا ترکیبات مضر دیگری مانند نیترات را افزایش داده که نتیجه آن مطلوب نخواهد بود (امید بیگی، 1374).

خصوصیات مختلف خاک، بر چگونگی رشد و نمو و نیز بر میزان مواد مؤثره گیاهان تأثیر دارد. ولی نمی توان به خصوصیات فیزیکی یا فقط به خصوصیات شیمیایی یک خاک از این نظر اکتفا نمود. کاشت و تکثیر یک گونه گیاه در خاک های کاملاً مشابه، ممکن است منجر به حصول نتایج متفاوتی از نظر مواد دارویی یا حتی چگونگی رشد و نمو گردد. زیرا ممکن است جذب و سوخت و ساز گیاهان تحت تأثیر عوامل محیطی دیگر قرار گرفته باشد. مثلاً تناسبی بین میزان رشد کلی ناشی از افزایش مواد غذایی در خاک و میزان آلکالوئید تولید شده توسط گونه ای (تاتوره) وجود ندارد به بیان دقیقتر، اگر مقدار نیتروژن خاک افزایش یابد، تنها باعث افزایش در رشد رویشی گیاه می شود و تنها با افزودن مقادیر متوسطی از نیتروژن است که میزان آلکالوئید نیز به حد مطلوب می رسد. در مورد گیاه رازیانه، نیتروژن باعث افزایش محصول میوه گیاه به مقیاس بیش از 5/1 برابر می گردد. همچنین، وجود نیتروژن به مقدار 200 کیلوگرم در هکتار، باعث افزایش مقدار اسانس رازیانه می شود. ولی افزایش بیشتر مقدار نیتروژن از مقدار آنتول اسانس می کاهد (امید بیگی، 1384). تحقیقات انجام شده روی گیاه سنبل الطیب، نشان می دهد که مقادیر متوسط نیتروژن باعث افزایش اسانس موجود در ریشه خواهد شد. در این حالت رشد پیکره رویشی گیاه نیز مطلوب می باشد. با وجود آنکه نیتروژن زیاد باعث افزایش رشد پیکر رویشی گیاه و همچنین توسعه ریشه این گیاه خواهد شد، ولی هیچ گونه تأثیری در مقدار اسانس آن نخواهد داشت (امید بیگی، 1384). مقدار 100 کیلوگرم نیتروژن در هکتار در افزایش بذر گیاه فاگوپیروم تأثیری معنی دار داشته است (امید بیگی، 1384). اثر افزونی مواد غذایی بر محصولات متابولیتی، نه تنها به وضع خاک بلکه به گونه گیاه و مکان کشت آن نیز بستگی دارد و با توجه به جمیع جهات، باید اقدام به افزودن مواد غذایی مورد نیاز گیاهان به خاک نمود. در غیر این صورت میزان مطلوب از محصول حاصل نخواهد شد (امید بیگی، 1384).

خصوصیات شیمیایی خاک نظیر pH نیز برای کاشت گیاهان مهم است و همواره باید مورد نظر باشد. گیاهان دارویی، معمولاً قادر به تطبیق در طیف نسبتا وسیعی از پی اچ خاک می باشند (امید بیگی، 1384).

بر اساس نوع و محل رشد و اندام گیاه، میزان نیتروژن که برای رشد مطلوب لازم است، بین دو تا پنج درصد وزن خشک گیاه خواهد بود. افزایش میزان مصرف نیتروژن نه تنها باعث تاخیر در پیری و تحریک رشد می شود، بلکه در حالتی مشخص باعث تغییر شکل ظاهری گیاه نیز می شود. به ویژه اگر فراهم بودن نیتروژن در محیط ریشه در مراحل آغازین رشد زیاد باشد، طویل شدن بخش های هوایی گیاه افزایش می یابد ولی از رشد طولی ریشه ها جلوگیری می شود. تغییری که از نظر به دست آوردن مواد غذایی و جذب آب در مراحل بعدی نامساعد است (خلد برین،1380). نیتروژن از مهمترین عناصر غذایی در تولید گیاهان زراعی است که مقدار آن در گیاهان بعد از کربن و هیدروژن بیش از سایر عناصر می باشد (امام و نیک نژاد، 1994). نیتروژن در رشد رویشی، کلروفیل، پروتئین گیاهی، تولید میوه و دانه دخالت دارد(زوبریسکی و زیمرمن، 1974). نیتروژن به عنوان یکی از اجزاء ضروری دیواره سلول ها، پروتئین های سیتوپلاسمی، اسیدهای هسته ای و بخش بزرگی از سایر اجزای سلول نقش اساسی را در بیوشیمی گیاه بر عهده دارد و در نتیجه، کمبود نیتروژن تأثیر عمیقی بر رشد گیاه دارد (احمد و هاکیو، 1986). بطور کلی رشد بخش های هوایی گیاه بیشتر از ریشه تحت تأثیر قرار می گیرد و گیاهانی که دچار کمبود نیتروژن هستند، زودتر گل داده و نمو رویشی کمتری دارند (سالار دینی، 1366 و سالار دینی و مجتهدی، 1376). یوهارت و آندرید (1995) بیان کردند که کمبود نیتروژن، نمو فنولوژیکی مراحل رویشی و زایشی را به تأخیر انداخته و سرعت جوانه زنی برگ، سرعت گسترش برگ و دوام سطح برگ را کاهش می دهد. در این شرایط راندمان استفاده از نور خورشید نیز کاهش می یابد. احمد و هاکیو (1986) گزارش کردند که میزان نیتروژن موجود در گیاه تأثیر قابل ملاحظه ای برآهنگ توسعه برگ و اندازه نهایی آن در همه گیاهان زراعی دارد. کمبود نیتروژن اغلب با کوچکی و ضعف عمومی بوته ها و زردی برگ ها بویژه در کناره برگهای پیر به طرف رگبرگ های اصلی همراه است. کمبود این عنصر در بسیاری از خاک های جهان به ویژه خاکهای مناطق خشک و نیمه خشک بیشتر از سایر عناصر غذایی می باشد (کاظمی اربط، 1373 و امام و نیک نژاد، 1994).

نیتروژن به لحاظ تحت تأثیر قرار دادن عملکرد تمام سلول های گیاهی و ساختمان آنها، اغلب اوقات عملکرد محصولات زراعی را محدود می سازد (کوچکی و همکاران، 1374). نیتروژن برای رشد بخش های هوایی گیاه ضروری است (ماگس، 1974).

نیتروژن ماده غذایی پویایی بوده و زمان مصرف آن برای موفقیت گیاه ممکن است بحرانی باشد. با در نظر گرفتن عوامل اقتصادی و محیطی می توان، با به حداقل رساندن تلفات، بازدهی نیتروژن را به حداکثر مقدار ممکن رسانید و حداکثر بازده نیتروژن زمانی خواهد بود که مقدار و زمان مصرف کود، هماهنگ با نیاز گیاه باشد (ملکوتی، 1367). جذب کافی نیتروژن بوسیله گیاه موجب افزایش پروتئین و درشتی میوه و اندازه دانه غلات و حبوبات می شود. هرچه غلظت نیتروژن در برگ ها افزایش یابد، شدت کربن گیری زیادتر می شود (حاجی زاده، 1369). زیرا نیتروژن غیر از آنکه به صورت پروتئین در گیاه وجود دارد، عنصر اصلی تشکیل دهنده کلروفیل نیز می باشد که عامل اصلی در کربن گیری است (حاجی زاده، 1369، کهزاد و کوکبی، 1367، کوچکی و همکاران، 1374، شانه چی، 1369، هاشمی تنکابنی، 1364 و ویز، 1993). مشاهدات زیادی نشان می دهد که با افزایش کاربرد نیتروژن کودی، مقدار ترکیبات آمینه حل شونده (اسیدهای آمینه آزاد، آمینها و آمیدها) به طور قابل ملاحظه ای افزایش می یابد، ولی افزایش مقدار پروتئین تا اندازه ای محدود می شود (گوسوامی و ویلکاکس، 1969 و گرینوود و گودال، 1965). عده ای معتقدند که پروتئین ذخیره ای بافت ها ممکن است تحت تأثیر میزان نیتروژن قرار گیرند (کهزاد و کوکبی، 1367).

آزمایشات مزرعه ای در آلبرتا مرکزی، در 99-1998، در یک خاک سیلتی – لومی برای تعیین تأثیر دو تاریخ کاشت (زود هنگام و دیر هنگام) و چهار سطح کود نیتروژنی (0و 20و 40و 80 کیلوگرم نیتروژن در هکتار) بر روی عملکرد (بیوماس) گل گاوزبان، محصول دانه، شاخص برداشت و محتوای روغن دانه انجام گرفت. عموماً کشت زود هنگام باعث افزایش معنی دار شاخص برداشت، محصول و وزن خشک کل به طور معنی دار بالاتری شد. سطوح کود نیروژنی تأثیر معنی داری را روی وزن خشک کل ومیزان دانه نداشت و در سال 1999، افزایش میزان مصرف کود نیتروژنی، منجر به کاهش شاخص برداشت شد. عدم پاسخ به نیتروژن ممکن است به دلیل محتوای بالای نیتروژن خاک باشد. در شرایط منطقه آزمایش، تاریخ کاشت زود هنگام توصیه شد. تحقیقات بیشتری برای مشخص نمودن تأثیر کود نیتروژن بر روی عملکرد گل گاوزبان قبل از هر گونه توصیه کودی باید انجام گیرد (هفید و بلید، 2002).

آزمایش های صحرایی بی شمار نشان داده که در بسیاری از خاک ها نیتروژن عامل محدود کننده رشد است (کرنز، 1967). آزمایش های مزرعه ای انجام شده در لهستان، نشان دادند که تقریباً همه محصولات مورد آزمایش نسبت به افزایش نیتروژن واکنش فوق العاده ای داشتند (بوگوزوسکی و همکاران، 1969). اگرچه گیاهان معمولاً به کودهای دارای نیتروژن، واکنش نشان می دهند، ولی همواره چنین نیست. واکنش به نیتروژن به طور کلی، به شرایط خاک، گونه گیاه و میزان مواد غذایی بستگی دارد (اسکارف و همکاران، 1975). خاک های آلی فقط جزء کوچکی از خاک های زراعی دنیا را تشکیل می دهند. به همین سبب در اغلب خاک ها، واکنش به نیتروژن را می توان انتظار داشت، به شرط آنکه سایر عوامل رشد محدود کننده نباشند (سیدریس و همکاران، 1950).                     

در آزمایشی به منظور بررسی اثر محلول پاشی کود نیتروژن دار، بر عملکرد گیاه دارویی بادرنجوبه آزمایشی تحت شرایط گلخانه ای انجام شد. این آزمایش با 6 سطح از کود نیتروژنی خالص به فرم اوره با مقادیر 0و 5/4 و6 و 5/7 و 9 درصد در سه تقسیط مساوی بر روی گیاه انجام شد. نتایج نشان داد که تأثیر سطوح مختلف کود بر عملکرد ماده خشک و ارتفاع گیاه در سطح یک درصد معنی دار بود (عباسی زاده، 1384).

آزمایشی به منظور تعیین رفتارهای رویشی و مقدار اسانس اسطوخودوس در واکنش به مقادیر مختلف نیترات آمونیوم انجام شد که نتایج نشان داد وزن تر، وزن خشک، وزن خشک برگ و ساقه، ارتفاع، قطر سایه گستر، قطر ساقه، تعداد ساقه ها و مقدار اسانس گیاه اسطوخودوس با مصرف نیترات آمونیوم افزایش یافت و بهترین رشد و حداکثر اسانس مربوط به تیمار 200-150 کیلوگرم در هکتار نیترات آمونیوم بود (مردانی نژاد و همکاران، 1384).

ایسلام و ایوانز (1994) اثرات مقادیر مختلف نیتروژن و خوابیدگی، در طول یک آزمایش مزرعه ای بر بذر خردل سفید را بررسی کردند. در این تحقیق، وضعیت عملکرد بذر در سطح کودی 200 کیلوگرم در مقایسه با شاهد، 16 درصد کاهش یافته بود. که این کاهش عملکرد را به خوابیدگی ساقه های خردل سفید مربوط دانستند.

در آزمایشی نیازمندی های نیتروژن بعضی از گیاهان دارویی و ادویه ای مانند بذر خشخاشPapaver somniferum) L.) ، کتان (Linum usitatissum L.)، زیره سیاه (Carum carvi L.) و خردل سفید بررسی شد که برای بدست آوردن عملکرد با کیفیت مناسب، 40 تا 80 کیلوگرم نیتروژن در هکتار برای خشخاش، 70 تا 80 کیلوگرم نیتروژن در هکتار برای کتان و 100 کیلوگرم در هکتار برای خردل سفید توصیه شده است (داکلر،1990). خردل هندی Brassica juncia L.)) که در 21 اکتبر،2 و 15 نوامبر کاشته شدند عملکرد دانه به ترتیب 278 و 534 و 428 کیلوگرم در هکتار تولید کردند و با افزایش مقادیر نیتروژن از 15 به 30 و 45 کیلوگرم در هکتار، عملکرد ها به ترتیب از 296 به 403 و 542 کیلوگرم در هکتار افزایش یافتند. گیاهان در فاصله 15 سانتی متر روی خطوط با فواصل ردیف کاشت 45 ،30 و 5/22 سانتی متر دارای عملکردهایی به ترتیب 460 و391 و 390 کیلوگرم بودند (دوسان و همکاران، 1988).

در آزمایش دیگری در هند، سه رقم خردل هندی در تاریخ 1و 15و 30 اکتبر، 15و 30 نوامبر کاشته شدند. کاشت دیر هنگام، عملکرد بذر، شاخص برداشت، روزهای رسیدگی و محتوای روغن بذر را کاهش، اما محتوای پروتئین را افزایش داده بود (دودهاد و همکاران، 1996).

کود شیمیایی نیتروژن به همراه تاریخ کاشت زود هنگام، باعث افزایش سطح برگ می گردد (اسکات و همکاران، 1973). نیتروژن مصرفی در پاییز علاوه بر سطح برگ، وزن خشک گیاه را نیز افزایش می دهد) مندهام و همکاران، 1981). اما این تأثیر می تواند بوسیله شرایط آب و هوایی در طی دوره رشد و نمو رویشی تحت تأثیر قرار گیرد (لیچ و همکاران، 1994).

رومینسکا (1978) نشان داد که کودهای معدنی بر افزایش عملکرد گیاهان دارویی اثردارند. پژوهش روی گیاهان دارویی در رابطه با اثر کودها بر بار دهی و اجزاء تشکیل دهنده کیفیت ترکیبات فعال در شروع قرن بیستم متمرکز شد و در طول 20 تا 30 سال گذشته افزایش بیشتری پیدا کرده است. رومینسکا و ال گامال در (1978) گزارش کردند که رشد تاتوره Datura innoxia)) با افزایش مقدار نیتروژن از 150 تا 450 میلی گرم در لیتر افزایش می یابد، ولی با مقادیر بالاتر از 600 میلی گرم در لیتر کاهش خواهد یافت. در حالی که غلظت نیتروژن در اندام های گیاهی با افزایش سطح کاربرد نیتروژن از 150 تا 600 میلی گرم در لیتر افزایش یافته است. همچنین رشد تاتوره وقتی گیاهان آمونیوم یا اوره را دریافت می کردند، در مقایسه با کاربرد نیترات زیادتر بود.

امید بیگی و نوبخت (1380)، اثر نیتروژن را بر رشد، عملکرد بذر و ترکیبات گیاه گل مریم مورد بررسی قرار دادند. نتایج نشان داد که نیتروژن اثر معنی داری بر رشد (ارتفاع گیاه، تعداد کاپیتول در هر گیاه و قطر کاپیتول)، عملکرد بذر، مقدار مواد مؤثره (سیلی بین و سیلی مارین) دارد. بیشترین عملکرد بذر از تیماری به دست آمد که 200 کیلوگرم نیتروژن در هکتار را بعد از جوانه زدن بذر دریافت می کردند، اما بیشترین مقدار مواد مؤثره سیلی مارین و سیلی بین در بذرهای گیاهان شاهد دیده شد.

در آزمایشی تأثیر کود سرک نیتروژن و تاریخ کاشت بر عملکرد و اجزای عملکرد خردل سفید Sinopis alba L.) ) در سال زراعی 80- 1379 در مزرعه تحقیقاتی دانشگاه شیراز با چهار سطح نیتروژن (0و 50 و 100و 150 کیلوگرم در هکتار) و دو تاریخ کاشت (15 مهر و 30 بهمن 1379) بررسی شد، نتایج نشان داد که نیتروژن بر تعداد دانه در غلاف، تعداد غلاف در بوته، ارتفاع نهایی بوته، وزن هزار دانه، عملکرد دانه، شاخص برداشت، درصد روغن و پروتئین دانه تأثیر معنی داری نداشت، اما بر عملکرد بیولوژیکی تأثیر معنی داری داشته است. حداکثر عملکرد بیولوژیکی در سطح کودی 50 کیلوگرم کود نیتروژنی و کمترین میزان عملکرد در تیمار شاهد مشاهده گردید. همچنین 50 کیلوگرم نیتروژن، بیشترین عملکرد دانه خردل سفید را ایجاد کرد. تاریخ کاشت بر تعداد غلاف در بوته، وزن هزار دانه، درصد پروتئین و درصد روغن تأثیر معنی داری نداشت، اما بر ارتفاع بوته، عملکرد بیولوژِیک، عملکرد دانه و شاخص برداشت، تأثیر معنی داری داشت. بیشترین عملکرد دانه مربوط به کشت پاییزه بود (آزادی چگنی،1381). در آزمایشی تأثیر مقادیر مختلف نیتروژن و فسفر بر عملکرد و اجزاء عملکرد سیاهدانه (Nigella sativa L.) بررسی شد و نتایج حاکی از آن بود که نیتروژن بر قطر ساقه، تعداد شاخه گل دهنده و تعداد کپسول در بوته بصورت مثبت و بر تعداد دانه در کپسول و وزن دانه های هر کپسول بصورت منفی تأثیر معنی داری داشته ولی بین کاربرد میزان 30 کیلوگرم نیتروژن در هکتار و مقادیر بالاتر نیتروژن (60 و 90 کیلوگرم در هکتار)، تفاوت معنی داری مشاهده نگردید. در عین حال نیتروژن بر عملکرد دانه، عملکرد کاه و کلش، عملکرد بیولوژیکی، تعداد روزهای تا 50 درصد گلدهی، ارتفاع نهایی بوته، نسبت تبدیل گل به کپسول، وزن هزار دانه و شاخص برداشت تأثیر معنی داری بوجود نیاورد. ولی حداکثر عملکرد دانه با 5/8 درصد افزایش نسبت به تیمار عدم کاربرد نیتروژن (شاهد)، از بالاترین سطح نیتروژن (90 کیلوگرم) به دست آمد (صالحی، 1380). در آزمایشی تأثیر نیتروژن و جیبرلیک اسید بر عملکرد و ماده مؤثره سنبل الطیب ((Valerian officinalis L. بررسی شد. دو ماه پس از رشد دان نهال ها، محلول پاشی نیتروژن به صورت نیترات آمونیوم با غلظت های 0 و 150 و 300 و 450 و 600 میلی گرم در لیتر و پس از آن محلول پاشی جیبرلیک اسید در هر گلدان انجام گرفت. تیمار300 میلی گرم در لیتر نیتروژن بیشترین ارتفاع شاخه، طول ریشه، طول بساک، تعداد ساقه گل دهنده و ماده مؤثره را موجب شد و 600 میلی گرم در لیتر نیتروژن بیشترین مقدار ریشه تر، شاخه تر، تعداد برگ و کاهش ماده مؤثره را سبب شد (هرمز نژاد، 1384).

در آزمایشی تأثیر مقادیر مختلف نیترژن به شکل اوره در سه سطح (بدون نیتروژن،30 و 60 کیلوگرم درهکتار) و فسفر به فرم سوپر فسفات تریپل در چهار سطح (بدون فسفر،30، 60 و 90 کیلوگرم در هکتار) بر عملکرد و میزان اسانس دانه گیاه انیسون (Pimpinella anisum) بررسی شد. نتایج نشان داد که بین سطوح مختلف نیتروژن، فسفر و اثر متقابل نیتروژن و فسفر بر عملکرد دانه انیسون اختلاف معنی داری وجود دارد، بطوریکه حداکثر میزان عملکرد دانه مربوط به تیمار 60 کیلوگرم نیتروژن و 60 کیلوگرم فسفر می باشد و بیشترین میزان عملکرد با مصرف 60 کیلوگرم در هکتار نیتروژن و فسفر حاصل می شود. مصرف کودهای نیتروژنی و فسفره تأثیری بر درصد اسانس دانه نداشت (ایران نژاد و رسام، 1381).

برای بررسی تأثیر کود نیتروژنی (0و 30 و 60 و 90 کیلوگرم در هکتار) و فسفاته بر رشد، عملکرد و اجزاء عملکرد رازیانه تحقیقی صورت پذیرفت. نتایج بیانگر آن بود که مصرف کودهای نیتروژنی و فسفاته باعث تأثیر بسیار معنی دار بر عملکرد شده اند. بیشترین میزان عملکرد در سال اول در تیمار 60 کیلوگرم کود نیتروژنی و کمترین آن در تیمار شاهد مشاهده شد (طاهری و همکاران، 1385).

تأثیر مقادیر و زمان های مصرف نیتروژن بر درصد و عملکرد روغن گلرنگ در ایلام مورد آزمایش قرار گرفت. به همین منظور عامل مقدار نیتروژن در پنج سطح 0و 25و 50 و 75 و 100 و 125 و 150 کیلوگرم نیتروژن در هکتار از منبع اوره و عامل تقسیط در سه سطح، در سه سال زراعی (از سال 84-1381) اجرا شد. عملکرد روغن با مصرف 100 کیلوگرم در هکتار نیتروژن و تیمار تقسیط سه مرحله ای در گروه برتر قرار گرفتند (سلیمانی و همکاران، 1384).

تحقیقی به منظور بررسی اثرات سطوح مختلف کود نیتروژنی و زمان برداشت بر روی صفات زراعی و اسانس گیاه نعناع فلفلی در شرکت باریج اسانس کاشان انجام شد. نتایج نشان دادند که ارتفاع گیاه در سطوح مختلف برداشت و کود نیتروژنی تفاوت معنی داری نشان داد. بیشترین ارتفاع گیاه متعلق به مصرف 300 کیلوگرم در هکتار اوره و زمان برداشت 30 درصد گلدهی بود (زینلی و همکاران، 1385).

به منظور بررسی اثر تاریخ کاشت و کودهای آلی و شیمیایی شامل کود گاوی و کمپوست، هر یک به مقدار سی تن در هکتار و کود شیمیایی 100 کیلوگرم در هکتار نیتروژن و 250 کیلوگرم در هکتار فسفر و تیمار بدون کود به عنوان شاهد، بر عملکرد، اجزاء عملکرد دانه و درصد روغن دانه گیاه کرچک مطالعه ای در سال زراعی 83-82 در مزرعه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی دانشگاه فردوسی مشهد انجام شد. نتایج این بررسی نشان داد که با تأخیر در تاریخ کاشت، عملکرد دانه، درصد روغن دانه و عملکرد روغن کاهش یافت. شاخص برداشت و وزن 100 دانه تحت تأثیر هیچ یک از تیمارها اعم از تاریخ کاشت و تیمارهای کودی قرار نگرفت. بیشترین تعداد شاخه های جانبی، تعداد گل آذین های بارور، تعداد کپسول بارور در بوته، تعداد دانه در بوته، وزن دانه در بوته، وزن کاه و کلش در تاریخ کاشت 17 اردیبهشت و تیمار کود شیمیایی حاصل شد. از نظر تأثیر تیمارهای مورد بررسی بر درصد روغن و عملکرد دانه و عملکرد روغن مشاهده شد که میانگین این صفات در تاریخ کاشت 18 فروردین و تیمار کود کمپوست و کود شیمیایی بیشتر بود (رضوانی مقدم و همکاران، 1383).

افزودن 60 تا 80 کیلوگرم در هکتار اکسید فسفر و 80 تا 100 کیلوگرم در هکتار اکسید پتاس به خاک در فصل پاییز به هنگام آماده ساختن زمین، برای همیشه بهار مفید است. در فصل بهار و پس از رویش گیاهان (بین ماههای خرداد تا تیر) 40 تا 60 کیلوگرم نیتروژن در هکتار به زمین می افزایند. زمینهایی که همیشه بهار در آنها کشت میشود، نباید مواد آلی فراوان داشته باشند، از این رواضافه کردن کودهای حیوانی به خاک باید با دقت انجام گیرد (امید بیگی، 1384).

همیشه بهار حداکثر به 50 کیلوگرم نیتروژن در هکتار نیاز دارد و به مقدار بالاتر جواب نمی دهد. پتاسیم و فسفر ممکن است در مقادیر کمتر از 50 کیلوگرم در هکتار مورد نیاز باشد (بلومنتال، 1998). در برخی موارد مصرف بیش از اندازه کود باعث خوابیدگی و ورس همیشه بهار می شود. نظیر سایر گیاهان زراعی، خاک فقیر باعث کاهش توان رقابت گیاه شده و مشکلات علف های هرز را زیاد می کند و افزایش حاصلخیزی با مصرف کود، خصوصاً کودهای نیتروژنی، می تواند باعث افزایش خسارت حاصل از بیماری های گیاهی شود (فرمنت و ورثی، 2002).

 

پیشنهادات

با توجه به موارد استفاده گوناگون و ارزش دارویی و استفاده آرایشی و صنعتی فراوان همیشه بهار و نیز توانایی رشد و تولید این گیاه در محدوده وسیعی از شرایط اقلیمی، کشت این گیاه درکشور ما مناسب و با موفقیت و بازدهی بالایی همراه خواهد بود، لذا پیشنهاد می گردد: 

1-  این گیاه در نقاط مختلف کشور به خصوص مناطقی که دارای اراضی کم بهره هستند کشت و عملکرد آن ارزیابی شود.

2-  با توجه به وجود مواد مؤثره گوناگون در گل ها و مقادیر مطلوب روغن در بذور، انجام آزمایشاتی جهت بهبود کیفیت و کمیت این گیاه قابل توصیه است.

3-   تأثیر عناصر ریز مغذی بر کیفیت و کمیت صفات مورد توجه در این گیاه بررسی شود.

4-  انجام تحقیقات در رابطه با عملیات پس از برداشت در مورد این گیاه (نحوه برداشت، نحوه خشک کردن، انبار کردن صحیح، جمع آوری و انبار کردن بذور، استخراج مواد مؤثره و...) لازم است.

 

فهرست منابع

آزاد بخت، م.ر. 1378. رده بندی گیاهان دارویی. نشر طبیعت.

آزادی چگنی، م.ر.1381. تأثیر کود نیتروژن و تاریخ کاشت بر عملکرد و اجزای عملکرد خردل سفید. پایان نامه کارشناسی ارشد.

اکبری نیا، ا.1384. فصلنامه پژوهشی تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران. جلد 21. شماره 3. مؤسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع.

آلیاری، و ف. شکاری. 1379. دانه های روغنی- زراعت و فیزیولوژی. انتشارات عمیدی تبریز.

امام.ی و م نیک نژاد.(ترجمه).1373. مقدمه ای بر فیزیولوژی عملکرد گیاهان زراعی. انتشارات دانشگاه شیراز.

امید بیگی، ر.1374. رهیافتهای تولید و فرآوری گیاهان دارویی. جلد اول. انتشارات فکر روز.

امید بیگی، ر. 1376. رهیافتهای تولید و فرآوری گیاهان دارویی. جلد دوم. انتشارات طراحان نشر.

امید بیگی، ر.1378. داروهای گیاهی از گذشته تا کنون – مجله صنایع بهداشتی و آرایشی، ش 190.

امید بیگی، ر. 1379. رهیافتهای تولید و فرآوری گیاهان دارویی، جلد اول، چاپ دوم، انتشارات طراحان نشر.

امید بیگی،ر.1382. تولید و فرآوری گیاهان دارویی. به نشر (انتشارات آستان قدس رضوی )

امید بیگی،ر.1384.فصلنامه پژوهشی گیاهان معطر و دارویی ایران،جلد 21، شماره 4.

ایران نژاد، ح و رسام، ق.ع.1381.بررسی تأثیر مقادیر مختلف نیتروژن و فسفر بر عملکرد و میزان اسانس دانه گیاه انیسون. مجله علوم کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه کشاورزی گرگان.

حاجی آخوندی، ع.1381.راهنمای کاربردی گیاهان دارویی. مرکز انتشارات علمی دانشگاه آزاد اسلامی.

حجازی، ا.1379.کلزا. انتشارات روزنه.

حیدری ذوله، ح. بهرامی نژاد، ص.، پاپ زن، ع. و ملکی دوبرجی، گ. 1382. تأثیر تراکم و تاریخ کاشت بر عملکرد و اجزاء عملکرد زیره سبز. خلاصه مقالات سومین همایش گیاهان دارویی.

خلد برین، ب و اسلام زاده،ط.(ترجمه). 1380.تغذیه معدنی گیاهان عالی. انتشارات دانشگاه شیراز.

دوازده امامی، س. 1382. کاربردهای گیاهان دارویی. نشر نصوح.

راشد محصل، م و عرفانیان حسینی، م.(ترجمه) 1369.خاکشناسی کشاورزی. مرکز انتشارات علمی دانشگاه آزاد اسلامی.

رجحان، م.ص.1381. کتاب شفا. انتشارات خیام.

رضوانی مقدم، پ.،محمد آبادی، ع.ا. و برومند زاده، ز. 1383. اثر تاریخ کاشت و تیمارهای مختلف کودی بر عملکرد و اجزاء عملکرد و درصد روغن دانه گیاه کرچک. خلاصه مقالات سومین همایش گیاهان دارویی.

زارع زاده.ع.(ترجمه).1382.دایره المعارف گیاهان دارویی.

زمان، س. ( ترجمه ). 1382. گیاهان دارویی. انتشارات ققنوس.

زینلی، ح.، حسینی، ح. و حلاجی، ع. 1385. اثرات سطوح مختلف کود نیتروژنی و زمان برداشت در نعناع فلفلی. خلاصه مقالات سومین همایش گیاهان دارویی.

سالار دینی، ع.ا. 1366. حاصلخیزی خاک. انتشارات دانشگاه تهران.

سالار دینی،ع.ا.و مجتهدی،م.(ترجمه). 1376. اصول تغذیه گیاه. انتشارات دانشگاه تهران. جلد دوم.

شانه چی،م.م.(ترجمه)1369.تولید و مدیریت گیاهان علوفه ای. انتشارات آستان قدس رضوی. چاپ اول.

سلیمانی، ر. 1384. تأثیر مقادیر و زمانهای مصرف نیتروژن بر درصد و عملکرد روغن کاجیره در ایران. سومین همایش گیاهان دارویی.

شریعتی،ش.و پ، قاضی شهنی زاده.1376.کلزا. انتشارات اداره کل آمار و اطلاعات در امور کشاورزی.

شهیدی،ا.و ک، فروزان.1376. کلزا. انتشارات شرکت توسعه کشت دانه های روغنی.

صالحی،گ.1380.تأثیر مقادیر مختلف نیتروژن و فسفر بر عملکرد و اجزاء عملکرد سیاهدانه.پایان نامه کارشناسی ارشد.

صمصام شریعت،ه.1384گزیده گیاهان دارویی.انتشارات مانی.

صمصام شریعت، ه و معطر،ف.1383.گیاهان و داروهای طبیعی.نشر روزبهان.

طاهری، ق.، جعفر نژاد، ا. و توکلی، ح. 1385. اثر سطوح مختلف کودهای نیتروژن دار و فسفر دار بر تولید بذر رازیانه. خلاصه مقالات سومین همایش گیاهان دارویی.

عزیزی،م.(ترجمه)1378. کلزا.جلد اول. انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد.

عماد،م.1378. شناسایی گیاهان دارویی و صنعتی جنگلی و مرتعی و موارد مصرف آنها. جلد سوم. موسسه پژوهشی کاریز.

فلاحتگر،آ.1382.گیاهان دارویی. دفتر تبلیغات.

قاسمی، م.، پیغامی، ف.، سید شریفی، ر. و امیر پور، ک. 1380. بررسی و تعیین مناسبترین تاریخ کاشت بر عملکرد گیاه دارویی رازیانه در اربیل. خلاصه مقالات سومین همایش گیاهان دارویی.

قربانزاده، ا.، غلامی، ب.، فیض، غ. ملک زاده، ر. و زمانی مقدم، ا. 1385. بررسی اثرات تاریخ و تراکم کاشت بر عملکرد کمی و کیفی آویشن برگ باریک. خلاصه مقالات سومین همایش گیاهان دارویی.

کاظمی اربط،ح.ا.زراعت خصوصی. 1373. انتشارات مرکز نشر دانشگاهی تهران.

کدوری،م.ر.1382.فصلنامه پژوهشی گیاهان دارویی و معطر ایران،جلد9،شماره4.

کوچکی،ع.(ترجمه)،1374.مبانی فیزیولوژی رشد و نمو گیاهان زراعی. انتشارات قدس رضوی. چاپ سوم.

کهزاد، م.، و ا. کوکبی.1367.اصول تغذیه گیاه ( جلد دوم ). انتشارات مرکز نشر دانشگاهی دانشگاه تهران.

کیانی،ک.1381.خواص و مضرات گیاهان دارویی. انتشارات زر قلم.

مردانی نژاد،ش.1384.فصلنامه پژوهشی موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع. مرکز تحقیقات گیاهان دارویی ایران.

ملکوتی،م.ج(ترجمه).1367. مصرف کود در اراضی فاریاب و دیم.انتشارات دانشگاه تربیت مدرس.

مهران راد، ت.، سپهری، ع.، احمدوند، گ. و گودرزی، غ. 1386. تأثیر تاریخ کاشت و تراکم بوته بر رشد و عملکرد ارقام همیشه بهار. خلاصه مقالات سومین همایش گیاهان دارویی.

میر حیدر،ح.1382.معا